تئوفیل بن توماتِئوفیلِ بْنِ توما (د ۱۶۹ق/۸۷۵ م)، منجـم، مترجـم یونانی به سریانی، تاریخ‌نگار و متکلم مارونی‌مذهب اهل رُها (ه م) بود. ۱ - نامنامش را تیوفیلی، [۱]
، ابن ندیم، الفهرست، ص۲۴۹، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
توفیل، [۲]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
[۳]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
ثوفیل، [۴]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
ثاوفیل [۵]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۴۱، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
[۶]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۹۸، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
و گاه حتی نوفل نیز ضبط کرده‌اند.۲ - شناخت اجمالیاز زندگانی او همین اندک را می‌دانیم که در رها زاده شد و در همین شهر به فراگیری ادبیات، دروس حکمت و نیز زبان یونانی پرداخت. [۷]
شیخو، لویس، علماء النصرانیة فی الاسلام، ج۱، ص۱۴۱، بیروت، ۱۹۸۳م.
۳ - تصدی ریاست اختربینانتئوفیل از اواخـر روزگار بنی امیه در حرفۀ تنجیم ــ که آن را ملکه یا عروس دانشها می‌دانست ــ نامور شد، [۸]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۵۹۹.
تا آن‌جا که در روزگار بنی عباس در بنای شهر بغداد در زمرۀ پیشگویان طرف مشورت منصور قرار گرفت و با برخی از پیشگویی‌های موفق خود، به ریاست اختربینان مهدی عباسی (حک ۱۵۸-۱۶۹ق/۷۷۵-۷۸۵م) رسید [۹]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
[۱۰]
نالینو، ک آ، علم الفلک، ج۱، ص۲۲۰، رم، ۱۹۱۱م.
او مشاور نظامی مهدی نیز بود.برخی از آموزه‌ها و پیشگویی‌های او در آثار مؤلفان بعدی همچون سهل بن بشر ، قصرانی و ابن ابی الرجال نقل شده است، [۱۱]
جاحظ، عمرو، الحیوان، ج۴، ص۲۷-۲۸،به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
[۱۲]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
[۱۳]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۵۹۶.
[۱۴]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۵۹۹.
همچنان که بیزانسیان نیز از برخی از آثـار او ــ بعضاً از طریق شاگرد یا همکارش استفانوس فیلسوف (د پس از ۸۰۰ م) ــ استفاده کرده‌اند.۴ - وفاتبه گفتۀ ابن عبری [۱۵]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
تئوفیل ۲۰ روز پیش از فوت مهدی و در حدود ۹۰ سالگی درگذشت. [۱۶]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
۵ - آثار۱.سالنامه‌ای از تاریخ جهان [۱۷]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
که بر جای نمانده، و ظاهراً استنادات ابن‌عبری [۱۸]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۹۸، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
به همین اثر است؛۲. کتابی در صنعت کیمیا [۱۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۵۴، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
۳.کتابی در اختربینی نظامی؛ ۴. ترجمۀ سوفسطیقای ارسطو [۲۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
۵. ترجمۀ کتاب فی حیلة لحفظ الصحّة اثر جالینوس از یونانی به سریانی. ظاهراً این ترجمه آن‌قدر مغشوش و نادرست بود که ناچار حنین بن اسحاق دیگربار آن را ترجمه، و با نسخۀ یونانی مقابله و تصحیح کرد. [۲۱]
حنین بن اسحاق، رسالة الی علی بن یحیی فی ذکر ماترجم من کتب جالینوس، ص۴۷، به کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۷۹ش.
۶.احتمالاً ترجمۀ بخشی از ایلیاد و ادیسۀ هُمر در رثای سقوط و ویرانی شهر ایلیون، که ابن‌عبری آن را فصیح خوانده است. [۲۲]
ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، ج۱، ص۲۲۰،به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م.
باید به این نکته اشاره کرد که از هیچ‌یک از این آثار نسخه‌ای برجا نمانده است. پدر تئوفیل که نامش به صورت‌های تاوما [۲۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
و ثوما [۲۴]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
هم آمده، از دانشمندان و متکلمان مسیحی و مترجم آثار یونانی بوده است، از جمله بخشی از کتاب کیف یتعرف الانسان ذنوبه و عیوبه اثر جالینوس را از یونانی به سریانی برای حنین بن اسحاق (ه م) ترجمه کرد. [۲۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
[۲۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۱، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
[۲۷]
حنین بن اسحاق، رسالة الی علی بن یحیی فی ذکر ماترجم من کتب جالینوس، ج۱، ص۵۹، به کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۲۸]
قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن خلدون، العبر. (۲) ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۸۹۰م. (۳) ابن ندیم، الفهرست، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م. (۴) جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م. (۵) حنین بن اسحاق، رسالة الی علی بن یحیی فی ذکر ماترجم من کتب جالینوس، به کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۷۹ش. (۶) شیخو، لویس، علماء النصرانیة فی الاسلام، بیروت، ۱۹۸۳م. (۷) قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م. (۸) نالینو، ک آ، علم الفلک، رم، ۱۹۱۱م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تئوفیل بن توما»، ج۱۶، ص۶۲۵۹. |